Eger dunyaya koca bir goktasi dusecek olsaydi, insanlar hangi milletten olursa olsun isbirligi kurup goktasini yenmeye calisirlardi.
Astronomlar goktaslarina bakadursun, biz evrimsel antropologlar nasil oldu da insanoglu bir araya gelip goktaslarini takip edecek sistemler kurdu da sempanzeler kurmadi sorusuna cevap aramaya calisiyoruz.
Cevabin bir parcasi, avci-toplayicilarin sosyal duzenlerinde yatiyor olabilir. Ozellikle de kadin-erkek esitliginde!
Biz insanogullari dunyada var oldugumuz surenin %90’lik bolumunu avci-toplayici olarak yasadik. Bu da demek oluyor ki bizi goril, sempanze ve bonobo gibi yakin akrabalarimizdan ayiran ozellikler avci-toplayici oldugumuz sure dahilinde gelismeye basladi.
Peki bu ozelliklerin nasil ve neden gelistigini, daha dogrusu insanin nasil insan oldugunu nasil aciklayacagiz? Eger zaman makinemiz olsaydi isimiz cok daha kolay olurdu! Ama bu elimizde olmadigi icin, halen avci-toplayici olarak yasamlarini surduren bir avuc grupla calisip onlarin hayatlarini nasil surdurduklerine bakiyoruz. Bu sebeple, University College London’daki arastirma grubumuzla Kongo-Brazzaville’deki BaYaka ve Filipinler’deki Agta Pigme avci-toplayicilariyla 2013 ve 2014’te beraber yasadik.
Pigme avci-toplayicilari besinlerinin buyuk bolumunu avladiklari yaban hayvanlarindan (antilop, pangolin, maymun gibi) ve orman bitkilerinden karsiliyorlar. BaYaka ve Agta, bir kac ailenin bir araya gelmesiyle olusan ortalama 20 yetiskinin bulundugu kamplar halinde yasiyor. Kadin ve erkekler ortak karar aliyor, ve her birey kendi hayatindan sorumlu. Yani kabile lideri diye bir olay yok. Ayrica, aileler arasi besin paylasimi cok yaygin. Kap, kacak, pala, sepet gibi temel araclardan baska insanlarin maddi esyalari da yok. Bizim gibi yerlesik duzene gecmis insanlarin aksine, aileler kamp yerlerini dogal kaynaklara gore sik sik degistiriyor veya diger kamplardaki hisim ve akrabalarini ziyarete gidiyor. Yani, kamplar arasi surekli bir hareketlilik var.
Video: BaYaka avci-toplayici kadin ve cocuklar ormanda yaban patatesleri topluyorlar, Kongo-Brazzaville
Iste tam da bu nokta, bir cok avci-toplayici grubu sempanze ve goril gibi diger insansi maymunlardan ayiran yer. Sempanze ve goril gibi insansi maymunlarda gruplar arasi iletisim bariscil etkilesimler yerine, daha cok alan kavgalariyla sinirli.
Bunun yani sira, ilginc olarak avci-toplayici gruplarda kamp ici akrabalik derecesi yerlesik topluma gecmis gruplara gore daha dusuk. Bu da evrimsel antropologlar icin bir bilmece, cunku insanlar ve bir cok sosyal hayvan genlerini paylastiklari kendi akrabalariyla birlikte yasamayi ve onlarla isbirligi kurmayi tercih ediyor. “Bizim amcaogluna bir is ayarlayiver!” hikayesi.
Peki durum boyleyse, neden avci-toplayicilar yerlesik duzene gecen insanlara gore daha az akrabayla birlikte yasiyor?
Gecen hafta Science dergisinde yayimlanan makalemizde bu soruya cevap getiren bir model onerdik. Modelin ana fikri su: Avci-toplayici bir cift oldugunuzu dusunun. Ikiniz de kendi ailenizle yasamaya meyillisiniz. Ayni zamanda hem esiniz hem de kendiniz hangi kampta kimin ailesiyle yasamak istediginiz ile ilgili esit soz hakkina sahipsiniz. Simdi bir de grubunuzda sizin gibi dusunup hareket eden bir cok ciftin oldugunu dusunun. Bu durum grup duzeyinde herkesin yuzde olarak daha az sayida akrabasiyla bir arada oturmasina neden oluyor.
Ote yandan yerlesik duzene gecmis ataerkil bir toplumda yasayan yeni evli bir kadinsaniz, buyuk bir olasilikla esinizin ailesinin yanina tasinacaksiniz. Bu durumu ele almak icin sadece tek bir cinsiyetin (kadin veya erkek) karar almada yetkili oldugu baska bir model olusturduk. Esitlikci olmayan bu model grup duzeyinde insanlarin daha cok akrabayla bir arada yasadigi bir durum ortaya cikardi.
Modellerimizden aldigimiz sonuclari araziden topladigimiz verilerle karsilastirdik. 2 sene icerisinde yuzlerce avci-toplayici ailenin soyagacini cikarmistik. Bu saoyagaclarina bakarak kamp ici akrabalik derecelerini tespit ettik. Karsilastirma yapmak icin ayni calismayi Filipinler’de yasayan bir ciftci grubuyla da yaptik. Sonuc: kadin ve erkeklerin esit olarak nerede ve kimin ailesiyle yasayacagina karar aldigi modelin sonuclari avci-toplayici gruplardan elde ettigimiz verilerle birebir uyustu. Ayni sekilde, kadin ve erkegin karar almada esit olmadigi modelimizin sonuclari ise ataerkil Filipin ciftcilerinin verileriyle birebir ortustu.
Peki avci-toplayicilarin daha az akrabayla birlikte yasayip daha akiskan bir sosyal yapiya sahip olmasi neden onemli? Kadin ve erkegin karar almada esit oldugu bu yapi, bir ailenin bir cok farkli kampta akrabasinin bulunmasina yol aciyor. Bu da kamplar arasi bariscil etkilesimlerin, dayanismanin ve kultur alisverisinin olmasina olanak sagliyor. Kavgaci sempanze gruplarinin aksine!
Dusunun, bir kampta bir aile bal toplamak icin hangi agaclarin iyi oldugunu cok iyi biliyor; diger bir kampta baska bir aile ise bitkileri hastaliklar icin kullanmayi iyi beceriyor. Bu iki aile arasindaki yardimsever iliskiler, bilgi alisverisi, daha yeni kesifler ve teknolojilere olanak sagliyor.
Ve insanoglu modern insana donusumunden 200 bin yil sonra goktaslarini kontrol edebilecek sistemler gelistiriyor.